Quan Hoàng Đôi là vị thánh hoàng thứ hai trong hàng Tứ phủ Quan Hoàng trong Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, ngài đứng sau Quan Hoàng Cả và đứng trước Quan Hoàng Bơ Thoải. Sử sách lưu truyền về ngài là một vị tướng toàn tài, hay kinh sử, nhuần binh thư, trung thần phò vua hộ quốc. Ngài từng tham gia nhiều trận đánh trên thượng ngàn và sau này khi hiển thánh, ngài trở thành vị Quan Hoàng thứ hai trong Tứ phủ Thánh Hoàng, được nhân dân nhiều vùng lập đền nghiêm cẩn thờ kính.
“Thỉnh mời đệ nhị Quan Hoàng
Thống trị thiên hạ mọi nơi xa gần.
Thỉnh mời ông Hoàng đế tinh quân
Đệ Nhị ông ở rừng xanh ngự về”
Quan Hoàng Đôi là ai ?
Theo truyền thuyết Quan Hoàng Đôi là con vua cha Bát Hải, ngài được sai giáng xuống trần đầu thai vào làm con trai nhà họ Nguyễn ở đất Thanh Hoa. Lớn lên ngài là một vị tướng toàn tài, hay kinh sử, nhuần binh thư. Ngài là một vị trung thần thời Lê có nhiều công lao trong việc phù giúp nhà Lê dẹp Mạc. Khi đánh nhà Mạc tháo chạy lên Cao Bằng, ngài được phong quan trấn giữ vùng Triệu Tường làm việc an dân. Khi Ngài thác hóa được vua khắc tên lên bảng vàng ghi công và lập đền để hậu thế tưởng nhớ. Vì vậy có nơi xem ngài là một vị Quan Lớn gọi là Quan Lớn Triệu Tường và thỉnh ngài ngay sau giá Quan Điều Thất.
Trong khi đó thánh tích tại đền Sòng và phố Cát để lại, Quan Hoàng Đôi là vị thánh hoàng hầu Mẫu ở Đền Sòng và Phố Cát, ngài được sắc phong Thượng Đẳng Thần làm việc thượng ngàn giám sát, là một trong Tứ Vị Khâm Sai đi chấm lính nhận đồng, nhận căn số cho con nhà Tứ Phủ về sau hầu thánh. Tương truyền khi sinh thời Quan Hoàng Đôi là người Mán có công cùng Quan Hoàng Bảy trừ giặc cứu dân, được sắc phong Tướng Công. Trong văn Quan Hoàng Bảy có đoạn mô tả về Quan Hoàng Đôi có công đánh trận cùng Hoàng Bảy, chính vì vậy mà người ta còn gọi Quan Hoàng Đôi là Quan Hoàng Đôi Bảo Hà. Trong văn ông Bảy có câu rằng:
“Doanh trung thường có hai hoàng vào ra
Quan Hoàng Bảy Bảo Hà chính vi
Cùng tướng công Đệ Nhị Hoàng Đôi
Can qua dâu bể biển đời, anh hùng xưa đã ra người cung tiên”
Đền thờ Quan Hoàng Đôi
Hiện nay ở miền bắc và miền trung vẫn có nhiều ngôi đền thờ tự Quan Hoàng Đôi, cụ thể:
Đền thờ Quan Hoàng Đôi ở Cẩm Phả, Quảng Ninh: Ngôi đền này có tên gọi là đền Hoàng Đôi Bảo Hà, do được nhân dân rước từ vùng Bảo Hà về đây thờ tự. Thủ nhanh lập đền này là cụ đồng Nhâm với lòng tôn kính và biết ơn công lao to lớn của Quan Hoàng Đôi đã anh dũng vệ quốc cứu dân. Đây là phần đất của gia đình cụ đồng Nhâm và cụ đã tự xây dựng ngôi đền và rước chân nhang Ngài về để thờ phụng.
Đền thờ Quan Hoàng Đôi ở Bảo Hà, Lạng Sơn: Nơi đây Quan Hoàng Đôi được thờ tại cung Tứ Phủ Ông Hoàng tại đền Bảo Hà ngôi đền chính thờ Quan Hoàng Bảy. Lý do Ông được thờ trong đền Quan Hoàng Bảy Bảo Hà là do hai ông có mối liên hệ mật thiết và điều này là hợp lý vì hai ông cùng đi đánh giặc vệ quốc với nhau. Người ta thường để tượng của Ông Hoàng Đôi màu xanh còn Ông Hoàng Bảy là màu tím. Đây cũng là màu áo chính của hai ông trong nghi lễ hầu đồng.
Đền thờ Quan Hoàng Đôi tại Phủ Tây Hồ, Hà Nội: Phủ Tây Hồ nơi gắn liền với Thánh Mẫu Liễu Hạnh thì nơi đây cũng là một trong những địa điểm tâm linh thờ phụng Quan Hoàng Đôi. Nơi thờ ông nằm ở bên cung Sơn Trang, nhìn vào hai bên cầu sẽ thấy có hai vị Quan Hoàng đang cưỡi ngựa bạch. Một vị mặc áo đỏ, đai vàng, khăn xếp lét màu vàng là Quan Hoàng Tứ. Vị còn lại mặc áo xanh chính là Quan Hoàng Đôi.
Ngoài ra, chùa Quang Minh ngay phía sau đền Bảo Hà là nơi Ông Hoàng Đôi được thờ chính.
Hầu giá Quan Hoàng Đôi
Theo sắc phong Tứ Phủ, khi ngự về đồng Quan Hoàng Đôi ngự áo xanh lá cây chít khăn mỏ rìu, mặc áo trấn thủ, đi mạng chéo, đi ghệt tay và ghệt chân, tay cầm đôi hèo. Ngài làm lễ khai quang, đi hèo ngự tọa, hiến tửu, nghe thơ, ban phát lộc tài. Trước kia, Ông Hoàng Bảy thường ít được hầu hơn là Quan Hoàng Đôi, tuy nhiên về sau thì người ta hầu Quan Hoàng Bảy là chủ yếu, ít khi hầu Quan Hoàng Đôi hơn. Nhiều quan điểm cho rằng thường chỉ hầu một trong hai ông vì hai ông đều cùng chinh chiến đánh giặc với nhau. Theo lối cổ chỉ những đồng cựu, thủ nhang, đồng đền, đạo trưởng mới được hầu giá Quan Hoàng Đôi.
Quan Hoàng Đôi loan giá ngự đồng.
Văn Quan Hoàng Đôi
Hoàng Đôi đem quân lên ngàn
Đùng đùng súng nổ dậy vang khắp trời
Sớ văn tấu thỉnh khuyên mời
Thỉnh Hoàng linh ứng ngự chơi đền này
Quan Hoàng vạn phép trong tay
Tam sanh sửa lễ khi nay khẩn cầu
Ai thời căn số phải hầu
Lập đàn thỉnh bóng, quy đầu làm tôi
Thánh Hoàng hoá phép trên trời
Hải môn bốn bể khắp nơi quyền hành
Bảo Hà coi chốn rừng xanh
Thổ Nùng Thổ mán phục tình làm tôi
Sắc phong chính hiệu Hoàng Đôi
Mười hai cửa bể mọi nơi đi về
Con vua Bát Hải thuỷ tề
Long thần Hoàng cưỡi đi về sớm khuya
Bấy giờ có sớ dâng lên
Vua Cha giáng chỉ hạ truyền phán ra
Kíp ngay diệt lũ yêu ma
Thánh hoàng đội lệnh bước ra sân rồng
Ba quân, lĩnh ấn công đồng
Kiếm thiêng ra phép thần thông xoay vần
Trên trời nổi trận phong vân
Sai lôi lôi giáng tối tăm mịt mờ
Pháp màu biến ứng thần cơ
Quỷ tan tà tán bấy giờ thu lôi
Chiêng kêu, trống đánh ba hồi
Thượng đường mở hội đón người lên công
Vua cha ban sắc tặng phong
Càng thêm tối tú oai hùng uy quang
Tiểu tôi bái lạy đức Hoàng
Dám xin soi xét trần gian lỗi lầm
Hoàng về giáng lưu ân
Khuông phù đệ tử thiên xuân thọ trường
Văn mời nước Quan Hoàng Đôi :
Hỡi cô chuốc rượu vậy thời nơi nao
Tề tay tiên chuốc chén rượu đào
Dâng lên là lên cúng Mẫu
Dâng vào tiên thánh Hoàng sơi.
Đệ nhất tuần sơ, ông đã hiểu rồi
Đệ nhị tuần á, chúc chén rượu đầy.
Các cô dâng lên cúng Mẫu
Các cô dâng vào tiên thánh Hoàng sơi.
Đệ nhất tuần sơ, đệ nhị tuần á, đệ tam tuần chung
Các cô dâng lên cúng Mẫu
Các cô dâng vào tiên thánh Hoàng sơi...
