Đền Mẫu Thượng Soài Sơn - Sài Sơn Linh Từ柴 山 灵 祠
Ngõ 1 đường Ngô Thì Sỹ, phường Tam Thanh, thành phố Lạng Sơn
Đền thờ Mẫu, được xây dựng trên triền đá đầu dãy núi Nhị Tam Thanh đã từ lâu, rất linh thiêng. Trên quả núi này có nhiều cây lớn như đa, gạo um tùm, cổ kính, soi bóng xuống đền bóng râm mát, tôn nghiêm.
Chuyện kể rằng đã lâu lắm rồi, có tảng đá lớn trên sườn núi lở xuống, trên đá có chữ Nho, đại ý rằng nơi đây Mẫu đã từng đặt chân đến trong những cuộc du ngoạn của mình. Vì vậy, nhân dân trong khu phố Pò Soài - Nà Pắp đã lập đền thờ Mẫu ngay cạnh tảng đá lớn, mới đầu chỉ là ba gian miếu nhỏ, lâu dần trùng tu, tôn tạo thành đền như ngày nay, chữ gọi là Sài Sơn Linh Từ, tục gọi là đền Mẫu Thượng Soài Sơn.
Ở đây, đặt ra hai vấn đề (mà ngay cả ban trị sự hiện nay cũng đang mơ hồ) cần làm rõ:
Hoặc Mẫu Thượng Soài Sơn là Mẫu Thượng Ngàn được thờ trên núi Soài;
Hoặc Mẫu Thượng Soài Sơn nghĩa là Mẫu đã từng lên núi Soài;
Đền Mẫu Thượng Soài Sơn
Nếu Mẫu Thượng Soài Sơn có nghĩa là Mẫu đã từng lên núi Soài thì phù hợp với truyền thuyết về Liễu Hạnh Công Chúa[1], có chi tiết Mẫu Liễu Hạnh lên vùng biên giới Xứ Lạng. Chuyện kể rằng, sau khi được vua cha (Ngọc Hoàng) phong làm Liễu Hạnh Công Chúa, nàng lại xuống trần lần thứ hai. Vì còn nặng tình duyên, nàng trở lại thăm nom bố mẹ, khuyên bảo chồng là Đào Lang tu chí học hành. Đến khi cha mẹ chồng qua đời, con cái lớn khôn, không còn vướng víu gì, nàng mới đi chu du thiên hạ, gia ân, gia oán, dừng chân ở những nơi núi non danh thắng. Đến Lạng Sơn, thấy bên núi có ngôi chùa phong cảnh hữu tình với những rặng thông xanh cao vút, những khóm nhược lan tươi đẹp nhưng lại bị cỏ lấp dấu chân, bia phủ rêu xanh, tượng Phật bụi mờ ít người qua lại vãn cảnh, Liễu Hạnh không vui. Nàng ngồi tựa gốc cây thông gẩy đàn, cất tiếng hát, ca ngợi thú sơn lâm và đón đợi Trạng nguyên Phùng Khắc Khoan, khi ông vừa đi sứ bên Trung Quốc về. Mượn chuyện văn thơ, đối đáp chữ nghĩa, nàng đã nhắc khéo ông Trạng Nguyên cho tu bổ lại ngôi chùa đẹp nhưng bị bỏ hoang nơi vùng biên ải này. Ngay sau cuộc hội ngộ, Phùng Khắc Khoan liền gọi các phụ lão ở nơi sơn trang đó, giao cho một khoản tiền để tu sửa lại ngôi chùa và đề một câu thơ ở hành lang bên tả rồi ra đi. Câu thơ ấy là: “Tùng lâm tịch mịch phất nhân gia”, nghĩa là rừng rậm yên tĩnh có nhà Phật. Tuy nhiên, cho đến nay, người ta không biết địa danh chính xác của ngôi chùa đó là ở đâu.
Nhưng tôi cho rằng, rất có thể đó chính là Đền Mẫu Thượng Soài Sơn. Vì mấy lý do:
Thứ nhất, Đền Mẫu Đồng Đăng lúc đó là trung tâm tôn giáo - tâm linh của nhân dân vùng Đồng Đăng - Nam Quan, lúc đó nằm giữa một khu vực sầm uất, nên hương khói thường xuyên, không ngớt, không có chuyện cỏ xanh lấp lối, lá vàng rụng rơi được.
Thứ hai, Khu vực Bắc Lệ lúc đó là thuộc đất Bắc Giang, Xứ Lạng chỉ bắt đầu từ Đồng Bành, Chi Lăng trở lên trên, nên Đền Bắc Lệ lúc ấy chưa được kể vào đất Lạng Sơn.
Thứ ba, Đền Mẫu Thượng Soài Sơn có phong cảnh, hình thế rất giống miêu tả trong truyền thuyết kể trên. Đồng thời, tên Đền có thể hiểu là Mẫu đã từng lên núi Soài chơi.
Nếu như vậy, từ sau đó, ngôi chùa được đổi tên thành Đền Mẫu Thượng Soài Sơn và thờ chính là Mẫu Liễu Hạnh.
Đền Mẫu Thượng Soài Sơn cũng có thể hiểu là thờ chính Mẫu Thượng Ngàn - hóa thân Thánh Mẫu toàn năng trông coi miền rừng núi, địa bàn sinh sống của nhiều dân tộc thiểu số. Ở đây lại có hai truyền thuyết khác biệt về Mẫu Thượng Ngàn, mà có lẽ Mẫu Thượng Soài Sơn là trường hợp thứ hai.
Trường hợp thứ nhất cho rằng Mẫu Thượng Ngàn xuất thân là con gái của Hùng Định Vương (đời Hùng Vương thứ 9) và An Nương Hoàng Hậu, tên là Mỵ Nương[2] Quế Hoa, được thờ chính ở Đền Suối Mỡ - Bắc Giang.
Trường hợp thứ hai có liên quan đến Đền Bắc Lệ - Hữu Lũng, cho rằng Mẫu Thượng Ngàn là Công chúa La Bình, con của Tản Viên Sơn Thánh và Mỵ Nương, tức là cháu ngoại của Hùng Duệ Vương (đời Hùng Vương thứ 18). Do có công giúp đỡ nhân dân cuộc sống yên ổn ấm no nên được Ngọc Hoàng phong là Thượng Ngàn Công Chúa, cho cai quản 81 cửa rừng cõi Nam Giao. Như vậy, việc Mẫu Thượng Ngàn xuất thân là Công chúa La Bình, được thờ ở Đền Bắc Lệ - Hữu Lũng, sau đó là ở Đền Mẫu Thượng Soài Sơn - thành phố Lạng Sơn là có nhiều khả năng hơn so với Mỵ Nương Quế Hoa.
Ban công đồng Đền Mẫu Thượng Soài Sơn
Trong tên gọi của đền, chữ Soài có nguồn gốc tiếng Tày, trong địa danh Pò Soài, nghĩa là ngọn đồi thoai thoải. Nhưng trong tiếng Hán, không có chữ Pò, chữ Soài, nên khi dịch tên Đền ra tiếng Hán phải gọi chệch đi thành Sài Sơn, tức là núi Sài.
Đền được trùng tu, tôn tạo nhiều lần, ngày nay bao gồm cung chính 3 gian, gian giữa là ban công đồng, trên cùng là Phật bà Quan Âm, rồi đến Đức Vua Cha, Mẫu Thượng Ngàn, Tứ phủ Chầu Bà, Tứ phủ Ông Hoàng; gian bên phải là Đức ông Trần Triều; gian bên trái là cung Sơn Trang. Lên trên núi phía sau cung chính là ban thờ và tượng Phật bà Quan Âm.
Trước cửa đền có đôi câu đối:
一 品 柴 山 龍 虎 伏
三 清 特 地 顯 靈 祠
Nhất phẩm Sài sơn long hổ phục
Tam Thanh đặc địa hiển linh từ
Những cây cổ thụ sân đền (nhìn từ trên núi, nơi có tượng Quan Âm Bồ Tát)
Nếu các bạn tham quan khu danh thắng Nhị - Tam Thanh, ngoài việc vào Động Nhị Thanh - Chùa Tam Giáo, ngắm di họa của Ngô Thì Sỹ, vãn cảnh Chùa Tam Thanh, xem phù điêu Phật A Di Đà, hãy bảo người ta dẫn lên Đền Mẫu Thượng Soài Sơn lễ Mẫu, ngắm cảnh nước non Lạng Sơn tươi đẹp nhé.
Đền Cửa Đông - trấn Đông thành Lạng Sơn.
